Spaçi: Rrënojat që ruajnë hijet e komunizmit shqiptar

Në shikim të parë, Spaçi mund të duket si një tjetër vend industrial i braktisur nga Shqipëria Komuniste: beton që po kalbet, metal që po ndryshket dhe boshte të shembura. Por heshtja këtu është ndryshe.

Ai mban peshën e kujtesës – të mijëra të burgosurve, të rrahurve dhe të thyer për “krimin” e të menduarit ndryshe. Të ecësh nëpër Spaç do të thotë të hysh në një kapitull të kujtesës kolektive që ende dhemb.

Megjithatë, kjo dhimbje është e nevojshme. Ajo siguron që tmerri të mos harrohet. Spaçi nuk ishte kurrë i vogël ose i parëndësishëm – ishte një paralajmërim. Një paralajmërim që ende kërkon të dëgjohet. Historia e Spaçit nuk mund të tregohet pa kuptuar Shqipërinë Komuniste. Në vitin 1944, ndërsa Churchill dhe Stalini e ndanë Evropën në sfera ndikimi, Shqipëria ra brenda bllokut Lindor nën kontrollin jugosllav dhe sovjetik, siç përshkruhet në marrëveshjet e Jaltës.

Pas Luftës Civile Greke (1944–1949), regjimi komunist i Shqipërisë i forcoi aleancat e tij me Jugosllavinë, Bashkimin Sovjetik dhe satelitët e tyre. Enver Hoxha, i cili ishte pjesërisht i arsimuar në Francë dhe u ngrit në këmbë përmes lëvizjes komuniste gjatë Luftës së Dytë Botërore, u bë arkitekti i një prej diktaturave më të ashpra të Evropës. Premtimi i tij i vitit 1945 për një utopi marksiste-leniniste ia la vendin burgosjeve masive, mbikëqyrjes totale, heqjes së pronës private dhe një kulture frike.

Gjatë 45 viteve, dhjetëra mijëra shqiptarë u burgosën. Amnesty International vlerëson se 3% e popullsisë vdiqën dhe rreth 16,000 u burgosën. Midis rrjetit të kampeve të punës, Spaçi u bë famëkeq duke i detyruar të burgosurit të bënin punë brutale në miniera dhe nënshtrim psikologjik.

Spaçi shfaqet për herë të parë në të dhënat e shekullit të 16-të si një fshat i vogël i lidhur me komunitetin katolik monastik të Mirditës. Murgjit formësuan kulturën dhe arkitekturën lokale, duke i dhënë zonës një prani të qetë shpirtërore shumë kohë para industrializimit.

Deri në vitet 1930, studimet italiane e identifikuan rajonin si të pasur me pirit, duke e bërë atë ideal për miniera. I rrethuar nga male dhe lumenj, Spaçi ishte i vendosur strategjikisht për transport dhe prodhim – i destinuar për shfrytëzim industrial edhe para komunizmit.

Pas Luftës së Dytë Botërore, regjimi zgjodhi Spaçin si vendin e një burgu dhe kampi të ri pune. Në vitin 1968 u bë i njohur si “Kampi 303”. Objektet ekzistuese të minierave u ripërdorën në një sistem pune të detyruar për të burgosurit politikë. Një direktivë nga Mehmet Shehu drejtuar Enver Hoxhës urdhëroi riorganizimin e tij në 13 struktura, duke përfshirë konvikte, një bllok izolimi, një ndërtesë administrative, një mensë dhe një tarracë me apel – më vonë të fortifikuar me gardhe dhe poste roje.

Brenda kësaj bote të kontrolluar rreptësisht, të burgosurit duruan ndërrime të lodhshme në minierat e piritit në kushte të rrezikshme. Pavarësisht represionit, Spaçi u bë një simbol i sfidës: në maj 1973, të burgosurit u revoltuan, duke ngritur flamurin shqiptar pa yllin komunist. Kryengritja u shtyp shpejt, por mbetet një akt përcaktues guximi në historinë moderne të Shqipërisë.

Pas rënies së komunizmit, Kampi i Punës i Spaçit u braktis. Disa seksione mbetën në përdorim deri në vitin 1995, por pjesa më e madhe e vendit u shkatërrua me shpejtësi. Ndërtesat u zhveshën për materiale, u ripërdorën për bujqësi ose u lanë të shkërmoqen për shkak të neglizhencës dhe erozionit natyror – veçanërisht pas trazirave politike të vitit 1997. Sot, kampi mbijeton si një peizazh i frikshëm fragmentesh dhe heshtjeje.

Njohja erdhi ngadalë. Në vitin 2007, Spaçi u shpall Monument Kombëtar dhe në vitin 2015 strukturat kryesore, duke përfshirë konviktet, ndërtesën e punëtorëve të lirë dhe bllokun administrativ, u vunë nën mbrojtje. Një dekadë më vonë, një propozim qeveritar për ta shndërruar Spaçin në muze shkaktoi polemika. Të mbijetuarit dhe OJQ-të e kundërshtuan planin, duke argumentuar se ai injoronte parimet ndërkombëtare të ruajtjes, të tilla si ato në Kartën e Venedikut, Kartën e Burrës dhe Dokumentin e Narës – të cilat theksojnë ndërhyrjen minimale, autenticitetin dhe respektin për vlerat kulturore dhe shoqërore.

Kujtesa e Spaçit gjithashtu vazhdon përmes dëshmive të të mbijetuarve dhe artit. Ish-të burgosurit rrëfejnë punën e detyruar, mbikëqyrjen dhe revoltën e vitit 1973. Artiste si Ina Elezi dhe filmi i ardhshëm Revolta në Ferr (Revolta në Ferr) i sjellin këto histori për audienca më të gjera. Restaurimi jo vetëm që duhet të stabilizojë rrënojat, por edhe të mbrojë përvojat njerëzore që ato mishërojnë – dhimbjen, rezistencën dhe dinjitetin.

Spaçi qëndron si më shumë sesa një rrënojë – është një simbol i shtypjes, qëndrueshmërisë dhe kujtesës. Zërat e të mbijetuarve, veprat artistike dhe debatet qytetare na kujtojnë se kjo histori është e gjallë, jo e largët.

Në verën e vitit 2025, përpjekjet e restaurimit rigjallëruan protestat. Ish-të burgosurit dhe aktivistët dënuan rinovimet sipërfaqësore si përpjekje për të pastruar historinë. Instituti i Trashëgimisë Shqiptare pezulloi punimet për të rivlerësuar planet, duke nënvizuar nevojën urgjente për ruajtje etike dhe të bazuar në kujtesë.

Kartat ndërkombëtare bëjnë thirrje për respekt ndaj materialeve origjinale dhe plagëve të historisë. E ardhmja e Spaçit duhet të balancojë aksesueshmërinë me autenticitetin, të udhëhequr nga të mbijetuarit dhe komunitetet në vend të burokracisë. Nëse ruhet, Spaçi mund të transformohet nga një vend vuajtjesh në një hapësirë ​​për reflektim dhe të mësuar qytetar. Duke ruajtur si gurët ashtu edhe historitë e tij, Shqipëria më në fund mund të përballet – dhe të tregojë – të vërtetën e plotë rreth të kaluarës së saj komuniste.