Mujo Ulqinaku: Heroi i Parë antifashist në botë?!

Fillimi

Mujo Ulqinaku kujtohet si një nga heronjtë e parë antifashistë të shekullit XX, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në kontekstin më të gjerë të rezistencës globale kundër fashizmit. Trimëria e tij gjatë pushtimit italian të Shqipërisë më 7 prill 1939 e vendos atë krah atyre që qëndruan kundër shtypjes në vende si Etiopia, Spanja, Austria dhe Çekosllovakia. I nderuar në historinë shqiptare, emri i tij është pwrjetësuar në shkolla, rrugë, monumente dhe libra historie – megjithatë, trashëgimia e tij shpesh është formësuar dhe ndonjëherë, deformuar nga narrativat ideologjike të Shqipërisë komuniste. 

Nga Mbretëria e Shqipërisë, deri në pushtimin e saj dhe në dekadat e diktaturës dhe përtej, historia e Ulqinakut pasqyron luftën më të gjerë të një kombi të vogël që përjeton stuhitë e totalitarizmit evropian. Rezistenca e tij në Durrës, megjithëse e shkurtër, ishte simbolikisht e fuqishme. Ajo nuk tregoi vetëm heroizëm individual, por gjithashtu i ekspozoi botës natyrën brutale të agresionit fashist. Ky artikull i shkurtër eksploron jetën, trashëgiminë dhe simbolikën e qëndrueshme të Mujo Ulqinakut në periudha të ndryshme historike, në kujtesën dhe historiografinë shqiptare.

Biografia: Prezantimi i Mujo Ulqinakut

Pas aneksimit të Ulqinit dhe rajonit përreth tij nga Mali i Zi, në vitin 1880, pas vendimeve të Kongresit të Berlinit (1878), familja Cakuli u detyrua të largohej nga atdheu i saj. Ata u shpërngulën fillimisht në Shkodër dhe më pas u vendosën në Durrës. Sipas një kronike komuniste shqiptare të, “Kinostudios Shqipëria e Re”, titulluar, “Lufton Djali, lufton Plaku, lufton Mujo Ulqinaku”, Marubi ishte i njohur për fotosesionin e parë të Mujo Ulqinakut si peshkatar në Shkodër. Në fund të viteve’ 20, ai u trajnua në Itali dhe u specializua si kapiten i Marinës Shqiptare, fillimisht në Shkodër dhe më vonë në Durrës.

Ndërkohë në Shqipëri…

Që nga Lufta e Vlorës në vitin 1920 dhe vendimet përfundimtare të Konferencës së Paqes të Parisit (1919-1921), Italia ishte e detyruar të tërhiqej nga vendi, përveç ishullit të Sazanit dhe të ishte një nga shtetet mbrojtëse të Shqipërisë. 5 vjet më vonë, Ahmet Zogu, një ish-patriot shqiptar dhe deputet i Partisë Konservatore, pasi mori pushtetin, mendoi se si të mbështetej nga Italia në fushat ekonomike dhe sociale, veçanërisht me Jugosllavinë, Greqinë dhe Italinë. Për shkak të presionit italian, Zogu u detyrua të mbështetej te Italia, për të blerë kredi financiare për të financuar ushtrinë e tij, zhvilluar jetën sociale të Shqipërisë dhe zgjeruar qytetet kryesore të Shqipërisë, kryesisht Durrësin dhe Tiranën. 

Pas martesës së Zogut me Mbretëreshën Geraldine të Hungarisë dhe aleancës së Zogut me Gjermaninë Naziste, rivali i Italisë fashiste, Ciano dhe Musolini vendosën të fillonin një luftë kundër Shqipërisë, duke sabotuar ushtrinë, mbyllur depot e armëve dhe ndaluar financimin në ekonominë shqiptare. Për më tepër, presioni italian mbi Shqipërinë buronte nga ambiciet imperialiste të Italisë për të dominuar rajonin e Mesdheut dhe disa pjesë të Afrikës. 

Traktati Sekret i Londrës (1915) premtoi për Italinë fitime të mëdha territoriale në Jugosllavi, Shqipëri, Greqi dhe Turqi. Ky ishte një stimul për politikanët nacionalistë italianë, të cilët filluan të imagjinonin një hartë të re të Italisë që përfshinte zgjerimin në këto rajone. Një nga mbështetësit kryesorë të kësaj vizioni ishte Benito Musolini, i njohur si Il Duce. Pasi erdhi në pushtet në Romë në vitin 1922, ai ndoqi me këmbëngulje planet për të zgjeruar ndikimin italian mbi punët e brendshme të Shqipërisë.

Durrësi në të Dielën e Zezë

Më 7 prill 1939, në orën 5 të mëngjesit, forcat italiane, të udhëhequra nga gjeneralët Alfredo Guzzoni dhe Alberto Pariani, nisën pushtimin e koordinuar të Shqipërisë, duke synuar të pushtonin katër portet kryesore të Shqipërisë: Shëngjinin, Durrësin, Vlorën dhe Sarandën. Megjithëse autoritetet italiane përpiqeshin të maskonin agresionin përmes filmave propagandistikë të prodhuar nga Istituto Luce, realiteti në terren ishte shumë ndryshe. Raportet për rezistencë të armatosur u konfirmuan nga oficerët ushtarakë britanikë, Ambasadori i SHBA Hugh S. Grant dhe telegramet e dërguara nga ushtria dhe xhandarmëria shqiptare nga portet e pushtuara në Tiranë, duke përshkruar ngjarjet që po zhvilloheshin. 

Për shembull, Abaz Kupi, komandant i divizionit të Durrësit, dërgon telegramin më poshtë: Flota italiane ka rrethuar Durrësin dhe ka hyrë në port. Ka më shumë se 30 anije në Durrës, Porto Romano dhe zonën e Banjave (Plazhi i Durrësit). Nuk kishim kohë ta minonim portin. Do ta bëjmë detyrën tonë, por aviacioni na shkakton shumë dëme. Urdhëroni komandën në Shijak të vijë për të na ndihmuar, sidomos për sigurimin e zonës së Banjave (Plazhi i Durrësit).

Beteja në Durrës zgjati rreth gjashtë orë, gjatë të cilave rreth 150 shqiptarë humbën jetën. Ndër ta ishte edhe Mujo Ulqinaku, i cili thuhet se u vra nga një predhë detare italiane ose një plumb pushke ndërsa ishte pozicionuar në Kullën Veneciane të Durrësit. Në anën tjetër, rreth 400 ushtarë italianë u vranë nga 7 prilli deri më 14 prill. Fati i trupit të Mujo Ulqinakut mbetet i pasigurt. Për shkak të rangut të tij, reputacionit dhe rolit të tij heroik, besohet gjerësisht se ai u varros me nderime nga populli i Durrësit. Në një intervistë të vitit 2019, Zeqo përmendi se gjatë një vizite në Shqipëri në vitin 1949—dhjetë vjet pas vdekjes së Ulqinakut—poeti i njohur francez Paul Éluard shprehu mosbesim ndaj historisë së Mujo Ulqinakut. 

Pas zbarkimit të trupave italiane në Durrës, rezistenca vazhdoi të shpërthejë në të gjithë vendin. Në portet jugore dhe veriore të Sarandës, Vlorës dhe Shëngjinit, forcat shqiptare dhe civilët zhvilluan beteja që zgjatën gjithë ditën për të parandaluar italianët të përparonin drejt qyteteve strategjike si Shkodra, Fieri dhe Gjirokastra. Pavarësisht se ishin më të pakët dhe të pamundur në furnizime, grupet lokale të rezistencës arritën të vononin pushtimin dhe të nxisnin trazira në të gjithë territorin. Gjatë muajit të ardhshëm, ndjenja anti-fashiste në Shqipëri u forcua. Guvernatori i emëruar nga Italia filloi të zbatojë politika të rrepta italianizimi—duke imponuar gjuhën italiane, duke u përpjekur të bashkonte shqiponjën dykrenare shqiptare me simbole fashiste dhe duke forcuar besnikërinë politike ndaj Romës. Këto veprime thelluan më tej zemërimin publik dhe shkaktuan fazat e para të rezistencës të organizuar anti-fashiste në Shqipëri.

Pushtimi pati gjithashtu pasoja më të gjera gjeopolitike. Greqia, fqinji jugor i Shqipërisë, përdori pushtimin italian si një justifikim për të synuar pretendimet e saj të vjetra territoriale mbi rajonin të njohur si “Vorio Epiri,” që përfshinin Gjirokastrën dhe Korçën. Rrethet nacionaliste dhe ushtarake greke akuzuan Shqipërinë se ishte rreshtuar me fuqitë e Boshtit—Italinë Fashiste, Japoninë Imperialiste dhe Gjermaninë Naziste—dhe veçanërisht synuan popullsinë shqiptare myslimane të Çamerisë, duke i etiketuar ata si bashkëpunëtorë. Kjo narrativë u përdor për të justifikuar shpalljen nga Greqia të Ligjit të Luftës kundër Shqipërisë, një status ligjor që, me habi, mbetet ende teknikisht në fuqi edhe 86 vjet më vonë. 

Ndërsa fqinji i tij verior, Jugosllavia, ishte e frikësuar nga italianizimi i Ballkanit dhe filloi të militarizonte vendin e saj dhe të ushtrojë presion mbi komunitetin shqiptar në Jugosllavi. Gjithashtu, përveç justifikimeve greke dhe jugosllave, edhe Bullgaria, një tjetër vend në Ballkan, përdori pushtimin italian si një justifikim për të synuar mbrojtjen e pakicës bullgare në Shqipëri dhe rrezik kundrejt influencave të Sofjes. Ky qëndrim u mbështet edhe nga gruaja e mbretit Borisit III, mbretëresha Giovanna e Savojës, që kishte origjinë italiane. 

Megjithatë, përgjigja e Shqipërisë ndaj agresionit fashist nuk kaloi pa u vënë re ndërkombëtarisht. The Daily Telegraph e shënoi në një nënvijë të dukshme se Shqipëria ishte ndër pak kombet në Europë që aktivisht kundërshtoi pushtimin fashist që në fillim, duke e krahasuar qëndrimin e saj me atë të Austrisë dhe Çekosllovakisë, të cilat ranë nën pushtimin gjerman pa shumë rezistencë. Kjo trashëgimi e kundërshtimit, pavarësisht madhësisë së vogël dhe burimeve të kufizuara të Shqipërisë, ka mbetur një kapitull përcaktues në historinë e saj moderne.

Ulqinaku në Shqipërinë Komuniste dhe Paraqitja Më Pas

Pas krijimit të Shqipërisë Komuniste në vitin 1944, Enver Hoxha e mbuloi pushtimin Italian të Shqipërisë me shumë propagandë. Sipas propagandës së tyre në librat e historisë të Shqipërisë, thuhet se Mujo Ulqinaku, së bashku me Haxhi Tabakun dhe Hamit Dollanin, ishin anëtarë të grupeve të ndryshme komuniste shqiptare. Megjithatë, pas viteve 1990, nuk u provua kurrë që personazhet kryesore të asaj periudhe të kishin ndonjë simpatizëm për komunizmin në Shqipëri. Për më tepër, regjimi i Zogut ishte njohur gjatë periudhës së tij si një regjim anti-popullor ose regjim fashist i Zogut, në të cilin ai nuk kishte bashkëpunuar kurrë me fashizmin.

Në vitet 1970, rrugë, statuja, filma dhe këngë iu dedikuan Mujo Ulqinakut dhe heroizmit të tij në Shqipëri. Megjithatë, një pjesë e familjes së tij u persekutua. Djali i tij, Hamit Ulqinaku, u bë i njohur si babai i tij, duke u bërë pilot në Flotën Ajrore Shqiptare, por më vonë pas një skandali, ai nuk u shfaq më nga autoritetet shqiptare për 10 vjet, nën presionin e Sigurimit të Shtetit. Për më tepër, shokët e tij që mbijetuan nga luftimet e Durrësit në vitin 1939, kaluan jetën e tyre në burgjet e Shqipërisë Komuniste. Ndërkohë, Abaz Kupi, pasi kaloi një dështim të madh në organizimin e grupit të tij anti-komunist gjatë Luftës së Dytë Botërore, iku në Itali, më pas në Shtetet e Bashkuara, ku vdiq në vitin 1976, ndërsa familja e tij u persekutua nga regjimet fashiste dhe komuniste.

Gjatë regjimit të tij, Enver Hoxha kërkoi të paraqiste veten si një pjesëmarrës në rezistencën anti-fashiste të 7 Prillit 1939. Ai pretendoi se kishte dhënë vullnetarisht të udhëtonte nga Korça në Durrës me një grup studentësh nga Liceu Francez i Korçës për të kundërshtuar pushtimin italian. Megjithatë, provat historike sugjerojnë se këto pretendime ishin të pabazuara. Në fakt, që në fillim të pushtimit, dihet se Hoxha ka bashkëpunuar me autoritetet fashiste, të cilat mbuluan shpenzimet e tij mjekësore dhe financuan trajtimin e tij në Itali. Raportohet se ai ishte si i tronditur ashtu edhe i kënaqur kur pa largimin e Familjes Mbretërore Shqiptare nga Korça drejt Greqisë—një ngjarje që parashikoi ngritjen e tij të papritur në pushtet pesë vjet më vonë, kur ai do të bëhej kryeministër i Shqipërisë dhe do të sundonte vendin për 45 vitet e ardhshme.

Në vitet e fundit, gazetarë dhe historianë shqiptarë si Blendi Fevziu, Marenglen Kasmi, Marin Mema dhe Mishel Koçiu kanë punuar për të hedhur dritë mbi historinë e vërtetë të Mujo Ulqinakut dhe qëndrimin e tij të guximshëm kundër pushtimit italian, duke nxjerrë gjithashtu në pah frikacakërinë e mbretit Zog përballë ambicieve imperiale të Musolinit. Megjithatë, këto përpjekje në media, qeveria shqiptare njëherë e shpalli me kontest Galeazzo Ciano—ministrin e Jashtëm fashist italian dhe dhëndrin e Musolinit—me titullin “Qytetar Nderi i Shqipërisë”. Ky akt simbolik qëndron në një kundërshtim të mprehtë me sakrificat e heronjve kombëtarë si Mujo Ulqinaku dhe duket se minon trashëgiminë e tyre. Me kalimin e kohës dhe ndryshimin e narrativave zyrtare, historia e Ulqinakut rrezikon të zhduket në harresë, duke u bërë një kujtim të largët për publikun dhe duke u trajtuar me indiferencë nga shumica e shoqërisë shqiptare.

Përfundimi

Mujo Ulqinaku qëndron si një nga simbolet e para të rezistencës jo vetëm në Shqipëri, por edhe në luftën më të gjerë kundër Fashizmit në të gjithë Europën. Qëndrimi i tij i guximshëm kundër forcave të mëdha italiane gjatë pushtimit të 7 Prillit 1939 i siguroi një vend të qëndrueshëm në kujtesën kombëtare shqiptare. Edhe pse jeta e tij u ndërpre në orët e para të betejës në Durrës, sakrifica e tij ndezi një ndjenjë sfiduese që mbijetoi përtej jetës së tij, duke frymëzuar brezat e ardhshëm për të vlerësuar lirinë dhe sovranitetin kombëtar.

Trashëgimia e tij u ruajt, megjithatë e formësuar, nga Shqipëria komuniste, e cila përdori emrin dhe veprimet e tij për të forcuar narrativat e saj të rezistencës dhe patriotizmit. Rrugë, shkolla dhe statuja iu dhanë emrin e tij, por pas lavdërimit, shumë aspekte të historisë së tij të vërtetë personale—përfshirë persekutimin e familjes së tij dhe kompleksitetet e kohës—u injoruan ose u rishikuan për t’u përshtatur me agjendat politike. Megjithatë, heroizmi i Mujo Ulqinakut e kalon ideologjinë. Ai mbetet një figurë dinjiteti, guximi dhe sakrifice që zgjodhi të luftonte kundër një fuqie imperialiste sesa të dorëzohej.Sot, historia e tij është një kujtesë e ndjeshme e rëndësisë së qëndresës kundër shtypjes, edhe kur duket se mundësitë janë të pamundura. Emri i tij mbetet jo vetëm si pjesë e regjistrit historik, por si pjesë e një kujtese të gjallë të identitetit dhe rezistencës shqiptare

LISTA E REFERENCAVE:

• Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Historia e popullit shqiptar. Vëllimi IV: Shqiptarët pas Luftës së Dytë Botërore dhe pas saj (1939–1990). Tiranë: Toena, 2009.
• Archivio Luce. “L’invasione dell’Albania.” Archivio Storico Istituto Luce. Accessed April 10, 2025. https://www.archivioluce.com/linvasione-dellalbania/.
• Crampton, R. J. The Balkans Since the Second World War. Harlow: Pearson Education Limited, 2002.
• Elsie, Robert. Historical Dictionary of Albania: Volume 7. Lanham, MD: Scarecrow Press, 2003.
• Fevziu, Blendi. Enver Hoxha: The Iron Fist of Albania. London: I.B. Tauris & Co Ltd, 2016.
• Fischer, Bernd Jürgen. Albania at War, 1939–1945. London: C. Hurst & Co. Publishers, 1999.
• pp. 70–73. ISBN 978-1850655312.
• Fischer, Bernd J. A Concise History of Albania. Cambridge University Press, 2022.
• Ikonomi, Ilir. Pushtimi. Tiranë: UET Press, 2014.
• Kociu, Mishel. 7 Prilli 1939. Tirana: RTSH, 1993.
• Lufton Mujo Ulqinaku. Directed by Moikom Zeqo and Bashkim Hoxha. Tirana: Kinostudio Shqipëria e Re, 1979.
• Top Channel Albania. Gjurmë Shqiptare – Të vdesësh për vendin tënd. Historia e jashtëzakonshme e një burri të madh.YouTube video, 31:53. Posted May 4, 2019. https://www.youtube.com/watch?v=SumfkS5i91E.
• Zeqo, Mojkom. Mujo Ulqinaku. Tiranë: 8 Nëntori Pub. House, 1980.
• “Молба от българи жители на села и градове откъснати през 1912 г. от майка България”, Албания, август 1939 година. (“Petition from Bulgarians living in villages and towns detached from mother Bulgaria in 1912,” Albania, August 1939 – “Peticion nga bullgarët që jetojnë në fshatra dhe qytete të shkëputura nga nëna Bullgari në vitin 1912,” Shqipëri, gusht 1939.)