Dita kur shpëtuam alfabetin – por mund ta humbasim gjuhën

Këtë mëngjes, teksa udhëtoja me vijën e autobusit Kamëz–Tiranë, dëgjova dy vajza që kuvendonin për jetën e përditshme. Njëra i tha tjetrës: „Mirela, ke parë këtë djalin e pashëm në Tinder? Uee, ky tipi me SUV duket shumë i pashëm. Ky është tipi im. ”

Më vonë, kur ndeza televizorin për të parë emisionin e mëngjesit në Top Channel, titulli ishte: “TOP STORY: Influenceri i njohur bën një statement që bëhet viral.“ Aty më ra ndër mend: jo vetëm të rinjtë në autobus, por edhe shtypi i zakonshëm po përzien fjalë të huaja me të folurën tonë. Nga këto copëza të jetës së përditshme kuptova se gjuha shqipe po humb hapësire – jo nga dhuna, por nga përhapja shoqërore.

Fjalë si drejtpërdrejt, prirje, lajmi i ri, i njohur, thënie, pamje e përgjithshme, vendimtar, sigurim, rëshqitje, farë (lloj) po zëvendësohen nga fjalë të huaja. Po ndodh qetë, thuajse padukshëm – çdo fjalë e huaj zevendëson një shqiptare. Kjo mendimësi më erdhi në një ditë me shenjë të veçantë për gjuhën tonë: Dita e Alfabetit. Nga Kuvendi i Manastirit i vitit 1908, që bashkoi shkronjat tona, deri te zakonet e sotme që e ligështojnë gjuhën çdo ditë, po shohim se si një gjuhë e mbrojtur me flijim zbehet – jo nga pushtimi, por nga mospërfillja.

Një histori e shkurtër e gjuhës shqipe

Gjuha shqipe është ndër më të vjetrat e familjes indoevropiane, me rrënjë të ndërlidhura shpesh me ilirishten e lashtë. Ka dy të folura kryesore: gegërishten në veri dhe toskërishten në jug.

Edhe pse nuk janë ruajtur shkrime ilire, shumë fjalë – si yll, thikë, dele, dash, ujk – dhe emra qytetesh si Durrës e Tiranë, tregojnë vijimësi të qartë gjuhësore. Shkrimi më i hershëm ku përmendet shqipja i takon vitit 1284, në një letër të Raguzës, ndërsa shkrimi më i vjetër shqip që ruhet është “Formula e Pagëzimit” (1462) e peshkopit Pal Engjëlli.

Përmes shekujve të sundimit osman, shqipja thithi ndikime nga greqishtja, latinishtja, sllavishtja, arabishtja dhe turqishtja. Megjithatë, ajo rezistoi. Vepra si Meshari (1555) dhe Çeta e Profetëve (1685) e mbajtën gjallë.

Zgjimi Kombëtar i shekullit XIX e ngriti bashkimin gjuhësor në çështje të atdhetarisë, duke u kurorëzuar me Kongresin e Manastirit (1908), që i njëhsoi shkronjat me shkrimin latin. Pas shpalljes së shtetit më 1912, përpjekjet për ta studiuar e ruajtur gjuhën u shtuan – duke arritur një tjetër shenjë me Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1973.

Rreziqe të heshtura në kohët e sotme

Pas vitit 1991, Shqipëria u hap ndaj botës. Shtypi i huaj, prirjet e kohës, veglat e reja dhe mërgimi sollën fjalë të shumta – dhe ngadalë zëvendësuan të vjetrat. Fjalorët e gjuhës shqipe u munduan të ruajnë pasurinë e saj, por zakoni ndryshoi më shpejt se librat. Tani rreziku nuk vjen nga ndalimet apo pushtuesit, por nga rehatia.

Nga i riu që përzien fjalë të huaja te shkruesit që parapëlqejnë ndërkombëtarizma në vend të fjalëve vendase. Edhe emrat e qyteteve shpesh shkruhen gabim, në vend që të përshtaten shqip si më poshtë:

• New York → Jorku i Ri
• Washington → Uashingtoni
• Los Angeles → Los Anxhelosi
• Venice → Venecia

Çdo fjalë e huazuar mund të duket e padëmshme, por së bashku zbehin skajin e identitetit tonë. Gjuha që mbijetoi shekuj pushtimesh sot përballet me një armik më të butë: vetveten tonë.

Si ka ndikuar shqipja te gjuhët e tjera

Shpesh të huajt thonë se shqipja është gjuhë me shumë huazime – por kjo nuk është e tëra. Edhe shqipja ka dhënë fjalë. Greqishtja përdor besa (μπέσα), që do të thotë “fjalë nderi”, drejtpërdrejt nga shqipja. Disa fjalë sllave përdorin bašk (pikërisht) dhe kajmak (maza), të cilat besohet se vijnë nga fjalë baritore shqiptare. Emra vendesh në Mal të Zi, Kosovë dhe Serbinë e jugut mbajnë rrënjë iliro-shqiptare – dëshmi e gjurmës së qëndrueshme të shqipes.

Shqipja nuk ka vetëm të kaluar të fortë – ajo ka ndikuar e ka formësuar hapësirën gjuhësore të Ballkanit për shekuj.

Para se t’i humbasim: ndërrime të thjeshta

Gjuha nuk tkurret nga ndalesat, por nga zgjedhjet e vogla të përditshme.Ja disa ndërrime të shpejta që ndihmojnë të mbajmë shqipen të fortë:

E huaja	Shqiptimi i mundshëm
Application / App	Përdorues
Brand	Shenjë
Breaking news	Lajmi i fundit
Copyright	E drejta e shkruesit
Download	Shkarko
Event	Ndodhí
File	Kartelë
Influencer	Ndikues
Live	Drejtpërdrejt
Network	Rrjetë
Scroll	Rrëshqit poshtë/lart
Statement	Thënie
Type	Farë
Update	Përditësim
VIP	I njohur/Popullor
Website	Faqe rrjeti
Weekend	Fundjavë (më autoktone: dyditësh pushimi)

Çdo fjalë që zgjedhim ka peshë. Gjuha nuk humbet përnjëherë – shuhet pak nga pak, në të folur, në të shkruar, në zakon.

Thirrje për vetëdije

Gjuha jonë ka mbijetuar perandori, ndalesa dhe shtypje shekullore. Sot rreziku më i madh nuk vjen as nga politika, as nga ndikimi i huaj – por nga heshtja publike.Sa herë që zgjedhim një fjalë të huaj për përshtatshmëri a për dukje, këpusim pak nga themeli ynë gjuhësor. Ndryshimi nuk duket menjëherë – është i ngadalshëm, si ngjyra që zbehet në një figurë.

Një i ri që thotë scroll, një shkrues që shkruan breaking news, një tabelë që lartëson një brand – asnjë nuk është shqetësim më vete, por së bashku e shtrembërojnë të folurën tonë.

Kjo nuk është thirrje për mbyllje. Huazimi pasuron gjuhën kur bëhet me kujdes. Por kur drejtpërdrejt kthehet në live nga plogështia, e kur përditësim zëvendësohet me update nga zakoni, pasurimi bëhet gërryerje.

Përgjegjësia bie mbi të gjithë ne – shkolla, shtyp, zyre, e folmja e përditshme. Ruajtja e shqipes nuk lyp vepra të mëdha – veç vëmendje. Të zgjedhim fjalën vendëse kur e kemi. Të shkruajmë drejt emrat tanë. Të nxisim të rinjtë të çmojnë fjalët që mbajnë tregimet tona.

Shqipja na ka dhënë shenjë, këngë e përbashkim. Tani kërkon një gjë të thjeshtë: ta përdorësh.