Shqiptarët e Egjiptit (Misirit): Pushteti dhe Fama

“”Unë nuk e kushtova tërë jetën time për Egjiptin dhe arrita gjëra që të tjerët do t’i kishin quajtur të pamundura vetëm për ta lënë kënaqësinë e saj një pashai. Unë kurrë nuk do të lejoj Egjiptin të bëhet plaçkë e anglezëve dhe Turqia të bëhet plaçkë e rusëve”

Mehmet Ali Kavalla, nga Gillbert Sinoue, Faraoni i Fundit – Mehmet Aliu, Pygmalion 1997, Faqja 12

Fillimi

Tregimi i Mbretit Zog dhe Mbretit Faruk është ndërthurur në mënyrë të ndërlikuar me tapicerinë e pasur të ndikimit shqiptar në Egjipt – një trashëgimi që shtrihet në dy shekuj. Nga mbretërimi transformues i Mehmet Ali Pashës te kontributet intelektuale dhe kulturore të dijetarëve dhe shkrimtarëve shqiptarë, kjo prani e qëndrueshme ka formësuar qeverisjen dhe shoqërinë e Egjiptit.

Ky fill i artë i historisë vazhdoi deri në perëndimin e mbretërimit të Mbretit Faruk në vitin 1952, duke shënuar kulmin e një dinastie të jashtëzakonshme shqiptare në Egjipt. Duke zbuluar trashëgiminë e dinastisë shqiptare në Egjipt, fokusi është mbi udhëheqjen vizionare dhe reformat revolucionare të Mehmet Ali Pashës. Gjithashtu, theksohen kontributet më të gjera të shqiptarëve në qeverisjen, kulturën dhe shoqërinë egjiptiane.

Nga përpjekjet intelektuale të shkrimtarëve shqiptarë te trashëgimia e qëndrueshme e lidhjes mbretërore midis Mbretit Zog dhe Mbretit Faruk, ky artikull do të zbulojë një kapitull mahnitës të trashëgimisë së përbashkët që bashkoi kombe dhe la një gjurmë të pashlyeshme në histori.

Pjesa e parë: Fillimet e Mehmet Ali Kavallës

Mehmet Aliu ose njohur më mirë si Mehmet Ali Kavalla lindi në Kavalla të Greqisë më vitin 1769, me prindër shqiptarë nga fshati Zëmblak i Korçës. Në fillim ai u bë një figurë e famshme në rajonin e tij. Vendodhja strategjike e Kavallës në rrugën Egnatia, duke lidhur Durrësin e Stambollin, ndryshuan pozitën e tij në interesat ekonomike dhe kulturore.

Edhe nëse ai pati një fëmijëri të vështirë duke humbur 13 vëllezërit e tij dhe largimin nga familja, Mehmeti u stërvit ushtarakisht në Stamboll dhe fliste rrjedhshëm shqip dhe pak turqisht e arabisht.

Fillimisht ai qe një tregtar që udhëtonte përmes Shqipërisë, Greqisë, Maqedonisë e Turqisë, ai filloi të ngrihej në pushtet, gjatë rënies së Perandorisë Osmane, e cila u shënua nga disfata të rëndësishme dhe pushtimi francez i Egjiptit në vitin 1798. Në vitin 1801, Mehmet Ali Kavalla, së bashku me komandantët shqiptarë si Omer Vrioni dhe Ibrahim Pasha i Beratit, iu bashkuan fushatës egjiptiane kundër Bonapartit.

Të dalluar për trimërinë e tyre, trupat shqiptare siguruan fitore, por u përballën me sfida të mëdha, duke përfshirë mosmarrëveshje mbi pagesat, dominimin e mamlukëve në Egjipt dhe përpjekjet për pavarësinë e Egjiptit nga kontrolli osman. Kjo shënoi hapat e parë drejt krijimit të Egjiptit modern.

Pjesa e dytë: Krijimi i Egjiptit të ri

Pas tërheqjes së Napoleon Bonapartit nga Egjipti, Mehmet Aliu u përball me tre probleme kritike: të ruajë pavarësinë e Egjiptit, të zhdukë shumicën e Mamlukëve, dhe të trajtojë pakënaqësinë e mercenarëve shqiptarë për pagat e papaguara. Ai ndërmori reforma në Egjipt përmes ndryshimeve ushtarake dhe administrative, forcimit të lidhjeve të jashtme dhe planeve për eliminimin e Mamlukëve.

Mamlukët, një elitë feudale e rrënjosur, me origjinë turke dhe çerkese, kishte sunduar Egjiptin që nga viti 1250. Në Mars të vitit 1811, Mehmet Ali organizoi asgjësimin e tyre përmes një plani dinak alla shqiptarçe. Gjatë një feste në Kajro për të festuar fitoret ushtarake dhe fushatën e Ibrahim Pashës, ushtarët shqiptarë zunë pritë dhe vranë udhëheqësit mamlukë, duke forcuar kështu sundimin e Mehmet Aliut mbi Egjiptin.

Duke konsoliduar kontrollin e tij në vitin 1811, Mehmet Kavalla nisi disa reforma të rëndësishme, veçanërisht në ushtri, arsim, kulturë dhe fe. Ai modernizoi ushtrinë dhe marinën egjiptiane me ndihmën e këshilltarëve ushtarakë francezë. Për më tepër, ai luajti një rol kyç në nismën për ndërtimin e kanalit të Suezit, me synim përmirësimin e lidhjeve tregtare të Egjiptit.

Gjithashtu, ai modernizoi sistemin arsimor të Egjiptit duke përparuar strukturën e tij dhe duke dërguar studentë për të studiuar në Perëndim. Ai ndërmori reforma kulturore dhe fetare, duke mbrojtur monumentet e lashta si Piramidat e Gizës dhe tempujt e Luksorit, ndërsa mbështeti komunitetin e krishterë koptik, i cili më parë ishte i shtypur nën sundimin osman.

Përveç reformave, Mehmet Aliu udhëhoqi fushata të guximshme ushtarake në Sudan, Lindjen e Mesme, Greqi dhe Perandorinë Osmane. Veçanërisht, në vitin 1825, ai dërgoi Ibrahim Pashën në Greqi, duke arritur fitore të rëndësishme në Mesolongji, Navarino dhe Tripolica, More. Megjithatë, ndërhyrja e flotave britanike, franceze dhe ruse çoi në disfatën e Navarinos në 1827, duke i dhënë fund ambicieve egjiptiane në Greqi.

Duke ndryshuar perspektivën, gjatë periudhës 10-vjeçare 1830-1840, Mehmet Kavalla zgjeroi territoret e veta në territoret e Perandorisë Osmane, si në Palestinë, Jordan, Qipro, Kretë, Liban, Siri dhe pjesën jugore të Anadollit (Turqi). Fitoret nën udhëheqjen e Ibrahim Pashës, si ato në Konia, Nizap dhe Akre, tronditën Sulltan Mahmudin II, duke minuar autoritetin e tij dhe duke kontribuar në vdekjen e tij në vitin 1839.

Pjesa e tretë: Egjipti dhe Rilindja Kombëtare Shqiptare

Pas vdekjes së Mehmet Ali Kavallës në vitin 1849, një numër i rëndësishëm intelektualësh, poetësh, shkrimtarësh dhe udhëheqësish ushtarakë shqiptarë u vendosën në qytete si Aleksandria, Heliopolisi dhe Kajro. Shumë prej këtyre individëve vinin nga Vilajetet e Shkodrës, Manastirit dhe Janinës.

Për shembull, figura të shquara si Andon Zako Çajupi, Bardhyl Kadiu, Theofan Stilian Noli, Filip Shiroka, vëllezërit Frashëri, Ismail Qemali, Kole Muka, Kostandin Kristoforidhi, Mihal Grameno, Thimi Mitko dhe Zef Jubani dhanë kontribute të rëndësishme në peizazhin kulturor dhe politik të Egjiptit gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Synimi i tyre përfshinte krijimin e shkollave shqipe në Egjipt për t’iu shërbyer bashkësisë shqiptare, dërgimin e intelektualëve në Shqipëri për të hapur shkolla të fshehta dhe përhapjen e librave dhe revistave në gjuhën shqipe. Ata kishin për qëllim të lehtësonin lidhjet mes diasporës shqiptare në Egjipt dhe atdheut të tyre.

Për më tepër, ata krijuan lidhje me grupet e tjera të diasporës shqiptare. Më në fund, ata synuan të organizonin një kryengritje të përgjithshme shqiptare kundër Perandorisë Osmane dhe fqinjëve të saj, duke kontribuar në shpalljen e sukseshme të pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912 pas disa përpjekjeve.

Pjesa e katërt Mbreti Faruk dhe fundi i aventurës shqiptare në Misir

Mbreti i fundit i Egjiptit, Faruku I, ishte djali i Mbretit Fuat I dhe Nazli Sabri, dhe vëllai i princeshave Faika, Fatija, Favzia dhe Faiza. Ai përshkruhej si një mbret i fuqishëm dhe i pasur, që dispononte shumë pasuri dhe makina luksoze në Egjipt. Ndër motrat e tij, Princesha Favzia, e nderuar si një nga gratë më të bukura të Egjiptit, u martua me Shahun e Iranit, Muhammed Reza Pahlavi.

Ai, i njohur për stilin e tij të jetesës ekstravagant, u përball me pakënaqësi të gjerë publike, që nxiti disa përpjekje për të rrëzuar regjimin e tij. Ai u martua dy herë dhe pati vështirësi në mbajtjen e stabilitetit gjatë sundimit të tij. Kur filloi Lufta e Dytë Botërore në vitin 1939, Egjipti kërkoi të mbetej neutral, duke manovruar në mes të dinamikave komplekse ndërmjet Aleatëve dhe fuqive të Boshtit.

Megjithatë, në vitin 1940, forcat italiane nisën pushtimin e Egjiptit, duke shënuar fillimin e Fushatës së Afrikës së Veriut (1940–1943). Egjipti, pas ndryshimit të aleancave, u detyrua përfundimisht të bashkëpunonte me Aleatët. Pas fitores vendimtare të Aleatëve në Betejën e Dytë të El-Alamein (23 Tetor – 11 Nëntor 1942), një takim i rëndësishëm u zhvillua në Pallatin Al-Manial në Kajro. Ky grumbullim solli liderët e Kinës Nacionaliste, Shteteve të Bashkuara, Mbretërisë së Bashkuar dhe Egjiptit për të diskutuar për të ardhmen e luftës dhe strategjitë pasluftës.

Më vonë, Egjipti u përball me turbullira të mëdha. Dështimi i vendit në Luftën Arabo-Izraelite dhe pakënaqësia në rritje me Mbretërinë e Egjiptit nxorën në pah pakënaqësinë e gjerë publike, që përfundimisht çoi në një kryengritje ushtarake kundër regjimit të mbretit Faruk. Në fillim të viteve 1950, Gjenerali Gamal Abdel Nasser, së bashku me Anwar Sadat, Salah Salem dhe Mohamed Naguib, orkestruan një grusht shteti ushtarak. Kjo përpjekje u raportua se u realizua në bashkëpunim me Agjencinë Qendrore të Inteligjencës të Shteteve të Bashkuara (CIA), duke shënuar një moment të rëndësishëm në historinë moderne të Egjiptit.

Pas ardhjes në pushtet të regjimit të Nasserit, komuniteti shqiptar në Egjipt u përball me asimilim në kuadër të politikave të arabizimit. Shumë anëtarë të kësaj bashkësie emigruan në vende të ndryshme si Shtetet e Bashkuara, Turqi, Arabi Saudite dhe Evropë. Ndërkohë, Mbreti Faruk dhe familja e tij mbretërore jetuan në ekzil në Kapri të Italisë.

Nga ana tjetër, Princesha Favzia, e cila kishte mbajtur titullin e Mbretëreshës së Iranit nga 1941 deri në 1948 krahas Mbretit Mohammad Reza Pahlavi (1939–1948), u martua përsëri me Ismail Chirine në vitin 1949 pas divorcit. Pas rënies së dinastisë mbretërore të Egjiptit, Fawzia qëndroi për pak kohë në Zvicër para se të vendosej në Aleksandri, ku jetoi deri në vdekjen e saj në vitin 2013.

Mehmet Aliu dhe shqiptarët e Egjiptit në referate të tjera

Dinastia shqiptare e Egjiptit vazhdon të nderohet shumë nga akademikë, artistë dhe intelektualë egjiptianë, shqiptarë dhe ndërkombëtarë. Për shembull, Aleksandër Xhuvani (1880–1961), një studiues i njohur shqiptar, ishte i pari që shkroi një libër të shkurtër historie me titull Shqiptari që krijoi Mbretërinë e Egjiptit (1921). Ky veprim u ribotua më pas në vitet 1941, 1999 dhe 2003, duke reflektuar rëndësinë dhe njohjen e tij të qëndrueshme.

Seri dokumentarësh të ndryshëm televizivë janë përqendruar në shqiptarët e Egjiptit, si në diasporën shqiptare ashtu dhe atë arabe. Disa nga shembujt më të njohur përfshijnë Shqip nga Rudina Xhunga dhe ABC Story nga Ferdinand Dervishi. Megjithatë, disa prej këtyre dokumentarëve morën vëmendje të kufizuar nga diaspora shqiptare, duke çuar në një mungesë ndërgjegjësimi për komunitetet shqiptare në Kajro, Heliopolis dhe Aleksandri.

Për më tepër, Al Jazeera transmetoi një dokumentar mbi origjinat e Muhammad Aliut, duke e paraqitur atë gabimisht si turk, përkundër trashëgimisë së tij shqiptare. Dokumentari gjithashtu e portretizoi atë si një figurë fanatike dhe hipokrite në historinë egjiptiane, duke keqinterpretuar më tej trashëgiminë e tij.

Në shkurt 2016, nën patronazhin e Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, u botua në Prishtinë, Kosovë libri Nga Historia e Shqiptarëve në Egjipt gjatë Shekujve XV–XX nga Muhamed Mufaku. Epoka e Muhammad Aliut, së bashku me Khedivët Ibrahim dhe Ismail Pasha, deri te Mbreti Farouk, ishte e shënuar nga shumë vepra arti të krijuara nga piktorë francezë si Jean-Léon Gérôme dhe Louis-Pierre Couder.

Ndër veprat më të njohura të njohura nga diaspora shqiptare janë Lutja në Shtëpi (1857), Një Shaka – Një Shqiptar Po I Fryn Duhan në Hundën e Qenit të Tij (1864), dhe Rojet Shqiptare Po Kryejnë Valle me Shpatë Përpara Publikut dhe Muzikantëve Lokalë (1885), së bashku me shumë të tjera.

Përveç kontributeve të shumë akademikëve dhe artistëve, Gilbert Sinoué, një shkrimtar dhe muzikant i njohur francez-egjiptian, ka shkruar një vepër të rëndësishme të dedikuar për jetën e Mehmet Kavallës. Libri i tij, Le Dernier Pharaon – Mehemet Ali (i përkthyer në shqip me titullin Faraoni i Fundit – Mehmet Aliu), u botua për herë të parë në vitin 1997 dhe më pas u ribotua në vitin 2009. Ky libër, ka fituar njohje për portretizimin e thellë të trashëgimisë së Mehmet Aliut.

Shumë botime të huaja e kanë përshkruar gabimisht atë si “turko-shqiptar,” pavarësisht provave që e kundërshtojnë këtë pohim. Ai fliste vetëm shqip, kishte njohuri të kufizuara për turqishten dhe nuk dinte arabishte. Për më tepër, një keqkuptim tjetër i trashëgimisë së tij është pohimi se ai kërkoi të krijonte një shtet egjiptian, veçanërisht për arabët dhe shqiptarët dhe ishte armiqësor ndaj të huajve dhe të krishterëve. Këto pohime nuk mbështeten nga dëshmitë historike dhe keqkarakterizojnë politikat dhe veprimet e tij në Egjipt.

Përfundimi

Shqiptarët në Egjipt kanë lënë një ndikim të thellë në historitë e Egjiptit dhe Shqipërisë, veçanërisht përmes themelimit të dinastisë së Mehmet Aliut, e cila ka luajtur një rol kyç në formësimin e peizazhit politik, social dhe ekonomik të Misirit për gati një shekull. Kontributet e tyre ishin jo vetëm thelbësore në ndërtimin e Egjiptit modern, por gjithashtu ndihmuan në mbështetje të përpjekjeve që çuan në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë nga Perandoria Osmane.

Megjithatë, ngjitja e diktaturës të Nasserit dhe politikat e arabizimit çuan në rënien e diasporës shqiptare në Egjipt, pasi pjesa e saj e shumtë u shpërngulën në Shtetet e Bashkuara, Turqi, Arabi Saudite dhe vende të ndryshme evropiane.

Pavarësisht kësaj, trashëgimia e shqiptarëve në Egjipt mbetet thellësisht e ngulitur në kulturën dhe qeverisjen e vendit. Ndikimi i tyre ruhet përmes letërsisë, artit dhe punimeve akademike, vazhdon të njihet nga studiuesit, artistët dhe historianët. Dokumentarët, librat dhe veprat artistike, si ato të Gilbert Sinoué dhe Aleksander Xhuvanit, kanë siguruar që roli i shqiptarëve në historinë e Egjiptit të mos harrohet.

Megjithëse numri i tyre ka rënë, historia e shqiptarëve në Egjipt mbetet një kapitull thelbësor në historinë e pasur dhe komplekse të vendit. Trashëgimia e tyre vazhdon të ndihet në aspekte të ndryshme të shoqërisë egjiptiane, nga arti tek politikat, dhe mbetet një burim krenarie për komunitetin shqiptar dhe Egjiptin vetë.

Punët e përmendura

Artikujt dhe librat

“Princess Fawzia of Egypt.” Great Egypt, 25 Jan. 2017, https://www.greategypt.org/2017/01/princess-fawzia-of-egypt.html.

Roberts, J. M., and A. A. Hassan, editors. The Cambridge History of Egypt, Volume 3: Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century. Cambridge UP, 1999.

Sinoué, Gilbert. Le Dernier Pharaon – Mehemet Ali. 1st ed., 1997. Republished 2009, French Edition.

S.P. “Nga Historia e Shqiptarëve në Egjipt.” Gazeta Dielli, https://gazetadielli.com/nga-historia-e-shqiptareve-ne-egjipt/.

“Shqiptaret e Egjiptit” Islami.eu, https://www.islami.eu/te-ndryshme/1232.html. Accessed 20 Nov. 2024.

“Rare Photos: January 31, 1948, When King Farouk of Egypt Organized in Cairo the Official Burial Ceremony of Princess Ruhije Zogu.” Memorie.al, https://memorie.al/en/rare-photos-january-31-1948-when-king-farouk-of-egypt-organized-in-cairo-the-official-burial-ceremony-of-princess-ruhije-zogu/.

Mediat audiovizive

“The Albanians of Egypt and Muhammed Ali Pasha (English Subtitles)” YouTube, uploaded by MgaryM 21, https://youtu.be/DxOxaAiw5bI?si=s8FwO54FdUtssE.

“Shqiptari: Muhamed Ali Pasha by Shqip Top Channel” YouTube, uploaded by SHQIPERIAeRIBASHKUAR, https://www.youtube.com/watch?v=CykMaeHJu8g&t=353s&pp=ygUSbXVoYW1tYWQgYWxpIHBhc2hh.

Pamjet dhe ilustrimet

Couder, Auguste. “Modern Egypt, Muhammad Ali” Wikimedia Commons, uploaded by Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:ModernEgypt,_Muhammad_Ali_by_Auguste_Couder,_BAP_17996.jpg.

Gérôme, Jean-Léon. “Bashi-bozouk singing”, 1868.” Wikimedia Commons, uploaded by Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-L%C3%A9on_G%C3%A9r%C3%B4me_-Bashi-Bazouk_Singing-_Walters_37883.jpg.

Gérôme, Jean-Léon. “Danse des Épées ou Danse Arnaoute”, 1885.” Wikimedia Commons, uploaded by Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File%C3%A9on_G%C3%A9r%C3%B4me_%E2%80%93_Danse_des_%C3%89p%C3%A9es_ou_Danse_Arnaoute,_1885.jpg.

Gérôme, Jean-Léon. Prayer in the House of the Arnaut Chief. 1849, Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Prayer_in_the_House_of_the_Arnaut_Chief_by_Jean-L%C3%A9on_G%C3%A9r%C3%B4me.jpg.

Gérôme, Jean-Léon. Une Plaisanterie (A Joke). 1882, Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean_leon_gerome_une_plaisanterie_1882.jpg.

“Masakra Mameluków.” Wikimedia Commons, uploaded by Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Masakra_mameluk%C3%B3w.jpg.

Mema, Gerhard. “Private Collection from Google Photos”, 2024.

“Princess Fawzia of Egypt.” Great Egypt, 25 Jan. 2017, https://www.greategypt.org/2017/01/princess-fawzia-of-egypt.html. Accessed 20 Nov. 2024.

“Rare Photos: January 31, 1948, When King Farouk of Egypt Organized in Cairo the Official Burial Ceremony of Princess Ruhije Zogu.” Memorie.al, https://memorie.al/en/rare-photos-january-31-1948-when-king-farouk-of-egypt-organized-in-cairo-the-official-burial-ceremony-of-princess-ruhije-zogu/.

Roberts, David and Louis Hague. “Interview with Mehemet Ali in His Palace at Alexandria” Wikimedia Commons, uploaded by Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File,_by_David_Roberts_and_Louis_Hague.jpg.

Unknown Source, “The Albanians of Cairo, 1900”.