Sokrati: Njih vetveten

Sokrati lindi në Athinë në vitin 469 para erës sonë, në periferi të Athinës, nga babai I quajtur Sofronisk, një gdhendës i thjeshtë gurësh, dhe nëna Fenarete, që ushtronte profesionin e mamisë. Fëmijëria dhe rinia e tij përkojnë me kulmin e epokës së Perikliut, kur Athina ishte qendra kulturore dhe politike e botës helene. Mori arsimin e zakonshëm për një djalë të lirë; mësoi të lexonte dhe të shkruante, studioi poetët, u stërvit në palestër dhe u bë hoplit, ushtar i rëndë me mburojë të madhe dhe shtizë të gjatë.

Lufta Peloponezike e gjeti disa herë në fushëbetejë. Në Potidea, në dimrin e ashpër të viteve 432–429, qëndroi zbathur mbi akull kur të tjerët vuanin nga i ftohti. Në Delium, në vitin 424, kur ushtria athinase u thye, ai u tërhoq i qetë dhe i rregullt, duke mbrojtur shokët. Alkibiadi, i cili luftoi pranë tij, do të thoshte më vonë se Sokrati ishte njeriu më i fortë që kishte parë ndonjëherë-jo për forcën fizike, por për vetëkontrollin e plotë. Në Amfipolis, në vitin 422, pësoi disfatën e fundit të madhe të Athinës. Kur u kthye në qytet, lufta kishte lënë plagë të thella dhe demokracia po dobësohej.

Nga ajo kohë e tutje, Sokrati nuk u mor më me asgjë tjetër veçse me pyetje dhe filozofi. Dilte çdo mëngjes, ecte zbathur nëpër rrugët e ngushta, ndalonte në shesh, dyqane, shtëpitë e miqve, dhe pyeste pa pushim: “Çfarë është drejtësia?”, “Çfarë është trimëria?”, “Çfarë është dituria?”, “Çfarë është e mira?” Nuk e bënte për të treguar sa i zgjuar ishte. Përkundrazi, përsëriste vazhdimisht një fjali të çuditshme: “Unë di vetëm një gjë: që nuk di asgjë”. Kjo nuk ishte modesti e rreme; ishte pozicioni i tij fillestar epistemologjik. Besonte se njohuria e vërtetë fillon vetëm kur njeriu e pranon injorancën e vet.

Metoda e tij kishte dy faza të qarta. E para quhet “elenchos”, ose kundërshtimi sistematik. Sokrati merrte një përkufizim që dikush e konsideronte të padiskutueshëm – për shembull, një gjeneral thoshte se “trimëria është të qëndrosh në vend dhe të luftosh”- dhe me një varg pyetjesh të shkurtra e të sakta e çonte bashkëbiseduesin të pranonte se përkufizimi binte ndesh me shembuj të tjerë të pranuar nga të gjithë. Pas dhjetë – pesëmbëdhjetë minutash, personi ndihej i zhveshur:Gjithçka që mendonte se dinte, tani dukej kontradiktore. Shumë zemëroheshin, por Sokrati këmbëngulte se kjo fazë destruktive ishte e domosdoshme: Pa e shkatërruar mendimin e rremë, nuk kishte vend për të vërtetën.

Pastaj vinte faza e dytë, konstruktive. Pasi mendja pastrohej, Sokrati ndryshonte ton. Pyetjet tani bëheshin udhërrëfyese. Bashkëbiseduesi fillonte të formulonte vetë përkufizime më të sakta, më të përgjithshme, më të qëndrueshme. Ishte sikur diçka po lindte brenda tij. Prandaj Sokrati e quajti këtë teknikë “maieuticos”- arti i mamisë. “Nëna ime ndihmon gratë të lindin fëmijë; unë ndihmoj burrat të lindin të vërtetat e tyre shpirtërore.”- thoshte ai. Mamia nuk e krijon fëmijën, vetëm e nxjerr në dritë; po kështu, Sokrati nuk impononte doktrina, por nxirrte nga shpirti i tjetrit atë që ishte aty, por i fshehur.

Në qendër të gjithë kërkimit qëndronte porosia e shkruar në tempullin e Apollonit në Delfi: “Gnothi seauton” ose “Njih vetveten”. Për Sokratin, kjo nuk ishte këshillë psikologjike, por parimi themelor etik dhe ekzistencial. Të gjitha virtytet-drejtësia, trimëria, maturia, devotshmëria-janë në thelb njohuri për veten dhe për atë që është me të vërtetë e mirë për njeriun. Kush e njeh veten, vepron gjithmonë drejt; kush nuk e njeh, edhe kur mendon se bën mirë, në fakt dëmton veten dhe të tjerët. Prandaj jeta e paekzaminuar-jeta pa pyetje të vazhdueshme ndaj vetes-nuk ia vlen të jetohet.

Në vitin 399, kur ishte 70 vjeç, ndaj Sokratit u ngriten akuza zyrtare. Poeti Melet, zejtari Anit dhe oratori Likon, e paditën për mosbesim ndaj perëndive të qytetit, futje të demonëve të rinj në jetën publike dhe korruptim të të rinjve. Në gjyq, para 501 gjyqtarëve, Sokrati mbajti fjalën që njihet si “Apologjia”. Nuk u mbrojt siç bënin të tjerët;nuk qau, nuk solli gruan dhe fëmijët, nuk kërkoi mëshirë. Përkundrazi, tha se për shërbimin që i kishte bërë qytetit duke e zgjuar nga gjumi i mendimit, Athina duhej ta ushqente falas deri në vdekje, siç bënte me fituesit olimpikë. Gjyqtarët u zemëruan dhe e dënuan me 280 vota pro dhe 221 kundër me vdekje.

Edhe pse miqtë i organizuan arratinë nga burgu (siç tregohet në dialogun Kriton), ai refuzoi. Tha se nuk mund të shkelte ligjet e qytetit që e kishte rritur, edhe kur ato ishin të padrejta; përndryshe do të binte në kontradiktë me gjithë jetën e tij. Më 399 piu helmin i qetë, duke vazhduar të flasë me nxënësit për pavdekësinë e shpirtit. Kur helmi i ngjiti këmbët dhe Kritoni e pyeti si donte të varrosej, iu përgjigj me buzëqeshje: “Si të doni, nëse arrini të më kapni më parë”. Ishte fjala e fundit e një njeriu që kurrë nuk e kishte identifikuar veten me trupin dhe se shpirti ishte për të i lirë, i pakapshëm dhe i pavdekshëm.

Sokrati nuk la asnjë rresht të shkruar, por la një metodë të pathyeshme: Pyet pa pushim, dysho në gjithçka që të duket e sigurt, pastro mendjen nga opinioni, ndihmo të tjerët të lindin të vërtetën e tyre, dhe para së gjithash njih vetveten. Kjo metodë u trashëgua nga Platoni, u zhvillua nga Aristoteli, u bë themeli i shkencës, i drejtësisë dhe i mendimit kritik perëndimor. Pas njëzet e pesë shekujsh, kur dikush pyet “pse?”, “çfarë do të thotë me të vërtetë?” ose “si e di që kam të drejtë?”, ende dëgjohet zëri i një burri të shkurtër, me hundë të gjerë dhe këmbë zbathur që ecën në sheshin e Athinës dhe thotë: “Le të fillojmë nga e vetmja gjë që di: që nuk di asgjë”.