Platoni: Dija si shpëtim

Platoni lindi rreth vitit 427 p.e.s. në Athinë. Emri i tij i vërtetë ishte Aristokli. Platoni ishte nofkë, me gjasë e lidhur me trupin e tij të fuqishëm ose me shpatullat e gjera. Ai vinte nga një familje aristokrate. Nga ana e nënës lidhej me Solonin. Nga ana e babait me mbretërit e hershëm të Athinës. Kjo origjinë ndikoi drejtpërdrejt në interesin e tij për politikën dhe rendin shoqëror.

Rinia e Platonit përkoi me krizën më të thellë të qytetit athinas. Lufta e Peloponezit kishte shkatërruar ekonominë, besimin dhe institucionet. Demokracia u rrëzua përkohësisht dhe u zëvendësua nga regjimi i Tridhjetë Tiraneve. Disa prej tyre ishin të afërm të Platonit. Ky fakt e bëri atë dëshmitar të drejtpërdrejtë të abuzimit me pushtetin. Kjo përvojë la gjurmë të qëndrueshme në mendimin e tij politik.

Ngjarja vendimtare në jetën e Platonit ishte takimi me Sokratin. Ai u bë nxënësi i tij më i përkushtuar. Nga Sokrati mësoi metodën dialektike dhe kërkimin rigoroz të përkufizimeve morale. Dënimi me vdekje i Sokratit në vitin 399 p.e.s. ishte një traumë intelektuale dhe personale. Platoni e pa këtë akt si dështim të drejtësisë demokratike. Që nga ajo kohë, ai u bë kritik i thellë i demokracisë athinase.

Pas vdekjes së Sokratit, Platoni u largua nga Athina. Ai udhëtoi në Megara, Egjipt dhe Italinë e Jugut. Në Siçili u lidh me oborrin e Dionisit të Sirakuzës ku ai tentoi të realizonte idenë e filozofit sundimtar. Këto përpjekje dështuan dhe ai u përfshi në konflikte politike lokale të cilat, sipas disa burimeve, e kthyen përkohësisht në skllav. Këto episode tregojnë distancën mes teorisë së tij politike dhe realitetit praktik.

Rreth vitit 387 p.e.s., Platoni themeloi Akademinë në Athinë. Ishte institucioni i parë i arsimit të lartë në Perëndim. Ajo nuk ishte shkollë në kuptimin modern të fjalës por më shumë një komunitet studimi nën modelin e shkollës pitagoriane. Matematika, dialektika dhe filozofia ishin në qendër të saj. Në hyrje-ashtu si në Delfi-thuhej se askush pa njohuri në gjeometri nuk duhet të hynte aty. Akademia funksionoi për gati nëntë shekuj dhe për një kohë të gjatë ishte shkolla më prestigjoze e filozofisë në botën e lashtë.

Veprat e Platonit janë shkruar në formë dialogësh. Ai rrallë shkruan në mënyrë të drejtpërdrejtë. Personazhi kryesor është zakonisht mësuesi i tij Sokrati. Kjo formë nuk është thjesht stilistike, por pasqyron bindjen se e vërteta arrihet përmes dialogut dhe debatit racional. Platoni nuk paraqet gjithmonë përfundime të mbyllura, shpesh ai lë tensione dhe debate të hapura, përfundimi i të cilit i takon lexuesit.

Thelbi i filozofisë së Platonit është teoria e formave. Sipas tij, realiteti ndahet në dy nivele: Bota shqisore, pra ajo materiale e cila është e paqëndrueshme ku gjërat lindin dhe zhduken dhe ku e vetmja e vërtetë është-siç shkruante Herakliti-ndryshimi i vazhdimisht; bota e formave e cila është e përjetshme dhe e pandryshueshme. Format janë modele ideale. Për shembull drejtësia, bukuria, barazia dhe e mira ekzistojnë si realitete të pavarura nga objektet konkrete ndryshe në-vetëm me vëzhgimin e natyrës-nuk do ti arrimin për ti njohur kurrë. 

Një detaj më pak i theksuar është se format për Platonin nuk janë thjesht koncepte mendore. Ato kanë status ontologjik, pra ato ekzistojnë realisht. Objektet shqisore marrin prej tyre pamjen. Forma më e lartë është ideja e së mirës. Ajo është burimi i dijes dhe i qenies. Pa të, asgjë nuk mund të kuptohet. E mira nuk trajtohet prej tij vetëm në kuptimin e ngushtë moral, por si një esencë, si një parim të përjetshme, transhendentale. Ajo është parimi që e bën realitetin të lexueshëm. 

Alegoria e shpellës është një nga tekstet më të njohura të Platonit. Ajo trajtohet në librin e tij më të famshëm “Republika”. Sipas kësaj alegorie-shumë aktuale edhe sot e kësaj dite-njerëzit jetojnë si në një shpellë të lidhur me zinxhire dhe e vetmja gjë që arrijnë të shohin janë hijet ne tyre të projektuara në murin e shpellës. Duke mos pasur me çfarë t’i krahasojnë tjetër, njerëzit e shpellës imagjinare, i marrin hijet e tyre për realitet. Vetëm një akt rebelimi dhe çlirimi nga zinxhirët e shpellës, guximi për të shkuar drejtë dritës dhe hapi drejtë daljës nga shpella mund ta bëj njeriun të njoh të vërtetën, pra të shoh diellin dhe botën ashtu siç është në të vërtetë.

Për Platonin ky akt rebelimi mund të bëhet vetëm nga filozofi. Ai vetëm mund të dal jashtë shpellës. Ai vetëm mund ti shohi gjërat ashtu siç janë. Filozofi pra është çliruesi i vërtetë i njeriut dhe drita e dijes është shpëtimi i tij i vetëm. Sidoqoftë filozofi e fiton këtë liri me një çmim të lartë. Kur kthehet në shpellë, të tjerët e refuzojnë, e tallin e injorojnë. Askush nuk arrin madje ta besoj. Janë shymë të zënë duke u marrë me hijet. 

Alegoria nuk ka funksion vetëm moral por ajo përshkruan strukturën e njohjes dhe rezistencën ndaj së vërtetës që e shohim edhe sot në shoqërinë tonë. Strehimi tek gjërat që njohim, pa i sfiduar ato është njëfarë robërimi nga paditura, njëfarë ikje pas hijeve. Alegoria gjithashtu ka natyre gnoseologjike pasi na tregon se për Platonin “realiteti” që na rrethon në fakt nuk është aspak real. Ai është vetëm një imitim i dobët, i kufizuar, i shëmtuar dhe i paplotë ë një realiteti shumë më të madh që ekziston përtej shqisave tona. 

Një aspekt shumë i rëndësishëm i alegorisë është se filozofi ka detyrimin të kthehet në shpellë. Filozofi që nuk kthehet për të treguar dhe përçuar dritën nuk është vërtetë i tillë. Njohja nuk është dhe nuk mund të jetë private. Ajo mbartë përgjegjësi ndaj banorëve të qytetit, pra Polisit. Kjo e bën aktin e filozofisë një akt përgjegjesie publike, pra një akt politik. Ky detyrim shpjegon lidhjen mes epistemologjisë dhe politikës tek Platoni. Filozofia nuk është aktivitet i izoluar. Ajo ka pasoja institucionale.

Platoni gjithashtu besonte në një rend natyror të gjërave. Ky rend nuk është produkt i marrëveshjes njerëzore apo i atyre që ne sot do ti quanim konstrukte sociale. Ai është i rrënjosur thellë në strukturën e realitetit. dhe e reflektojnë atë në mikro tek njeriu. Sipas Platonit shoqëria e drejtë pasqyron rendin e shpirtit. Shpirti ka tre pjesë: arsyen, vullnetin dhe dëshirat. Drejtësia, që sipas tij është mbi të gjitha proporcion-arrihet kur secila pjesë kryen funksionin e vet në harmoni me njëra tjetrën. E njëjta logjikë zbatohet edhe në shtet.

Në “Republikën” e tij, Platoni përshkruan shtetin ideal. Ai ndahet në tre klasa: Filozofët sundojnë, ushtria mbron dhe prodhuesit sigurojnë nevojat materiale. Nuk ka barazi politike në shtetin e Platonit por specializim funksional të talenteve. Edukimi është i kontrolluar nga shteti, arti censurohet kur është i rrezikshëm për lirinë apo për edukimin, privacia për klasën sunduese hiqet. Këto ide janë kritikuar shpesh si autoritare, por duhen lexuar në kontekstin e kohës. 

Platoni, ashtu si Herakliti, Pitagora dhe Parmenidi para tij, nuk ishte demokrat në kuptimin që ai e quante demokracinë një sistem politik të pamundur. Ai e shihte demokracinë si regjim të paqëndrueshëm pasi pushteti i takon shumicës dhe shumica është kryesisht e paditur, e drejtuar nga instiktet dhe dëshirat e momentit dhe e fokusuar tek vetja jo tek e mira publike. Sipas tij, liria e pakufizuar gjithashtu çon në kaos dhe nga kaosi lind tirania. Megjithatë, ai nuk ishte një mbështetës i aristokracisë. Ai kërkonte sundimin e dijes, pra sundimin nga filozofët. Ndaj Platoni shpiku fikurën e filozofit-mbret.

Në veprat e tij të vona, si “Ligjet”, Platoni bëhet më pragmatik. Ai e kupton që ajo që kërkonte ishte shumë për kontekstin e kohës dhe heq dorë nga Filozofi-Mbret duke pranuar kompromisin si instrument politik. Kjo tregon evolucion të mendimit të tij pra ai nuk kishte një sistem dogmatik, përkundrazi i rishikonte vazhdimisht pozicionet e veta.

Ndikimi i Platonit në historinë e filozofisë është i jashtëzakonshëm. Aristoteli ishte nxënësi i tij, por edhe kritiku i tij më i fortë. Neoplatonizmi në antikitetin e vonë-Plotini, Jambikli, Porfiri dhe Prokli-e interpretuan Platonin në mënyrë metafizike dhe mistike. Shën Augustini e përdori Platonin për të formuluar teologjinë e krishterë. Në mesjetë, Platoni mbijetoi kryesisht përmes këtyre filtrimeve tek filozof si Boeci dhe Pseudo Dionisi Aeropagit. Gjatë Rilindjes evropiane, Platoni u ringjall si alternativë ndaj aristotelizmit skolastik, ndërsa në filozofinë moderne, Descartes dhe Kant ruajnë elemente platonike të rëndësishëm në filozofinë e tyre.

Ideja e strukturave a priori te Kant ka rrënjë platonike. Në shekullin XX, filozofi Whitehead ka shkruajtur se historia e vërtetë e filozofisë perëndimore është vetëm një seri shënimesh mbi Platonin.Platoni nuk ofron zgjidhje të lehta. Ai shtron probleme themelore. Çfarë është e vërteta? Çfarë është drejtësia? Kush duhet të sundojë? Këto pyetje mbeten aktive edhe sot. Kjo është arsyeja e qëndrueshmërisë së tij. Platoni nuk lexohet për përgjigje përfundimtare. Ai lexohet për strukturën e mendimit dhe për pyetjet që ngre.