Paideia/Herakliti dhe jeta si ndryshim.

Kur në Greqinë e lashtë krijohej mendimi racional, në një qytet të vogël të quajtur Efes, u lind një nga grekët që do të ndryshonte përgjithmonë mënyrën e të mënduarit për shekujt në vazhdim – Herakliti. Ai nuk i ngjante aspak filozofëve të deri atëhershëm, as poetëve që e kishin paraprirë. Ishte i heshtur dhe përbuzës ndaj turmës, e megjithatë fjala e tij shponte si rrufe, duke ndezur mendjen e atyre që guxonin ta dëgjonin. Sfidues, provokator dhe rebel, ai konsiderohej një rrezik për shoqërinë. Aq sa vitet e fundit të jetës i kaloi pothuajse i izoluar. 

Në thelbin e mendimit të Heraklit qëndron ideja e konfliktit të të kundërtave, e quajtur ndryshe dhe si tensioni mes të ndryshmeve. Për Heraklitin, bota nuk ishte një vend i ndërtuar mbi qetësinë, por mbi luftën. Ai mësonte se “lufta është nëna e çdo gjëje” — një shprehje që nuk duhet marrë si shenjtërim i dhunës, por si pranim i faktit se çdo qënie, për të qenë e vërtetë, duhet të përplaset me të kundërtën e saj. Nuk ka ditë pa natë, as jetë pa vdekje, as dashuri pa urrejtje. Ai pa në këtë konflikt një ritëm kozmik, një frymëmarrje të universit ku kundërshtitë nuk e shkatërrojnë njëra-tjetrën, por ruajnë ekuilibrin në të gjitha nivelet dhe në fund synojnë harmoninë. Nëse njëra nga të kundërtat do të fitonte përfundimisht mbi tjetrën, bota do të shuhej. Në këtë kuptim, Herakliti e kuptoi harmoninë jo si mungesë konflikti, por si baraspeshë mes forcave që përleshën përjetësisht. 

Nëse Platoni e kërkoi Absoluten në Idetë e pandryshueshme dhe të përjetëshme, Herakliti e kërkoi atë tek vetë ndryshimi. “Gjithçka rrjedh” (greq. “Pantha Rhei”), është formula që i atribuohet Heraklitit, edhe pse në fjalët e tij origjinale tingëllon më shumë si një melodi e zymtë: “Në të njëjtin lumë hyjmë dhe nuk hyjmë; jemi dhe nuk jemi.” Kjo do të thotë që ekzistenca është proces, jo substancë. Njeriu i djeshëm nuk është njeriu i sotëm, as bota e mëngjesit nuk është e njëjtë me atë të mbrëmjes. Herakliti nuk shihte asnjë vlerë në ngurtësinë e qëndrimeve, as në nevojën e mendjes që kërkon t’i mbajë gjërat të pandryshuara. Për të, të jetuarit do të thotë të pranosh lëvizjen, sepse në momentin që ndalon së ndryshuari, ndalon së qeni gjallë.

“Njeriu nuk mund të hyjë dy herë në të njëjtin lumë,” – mësonte ai, “sepse as lumi nuk është i njëjtë, as njeriu.” Madje në një nga ato pak fragmente që na kanë mbërritur sot nga filozofia e tij ndodhet një shpreheje e jashtëzakonshme: “Ne nuk prekim kurrë dy herë të njëjtin njeri”. Sepse njeriu, si çdo gjë tjetër ndryshon vazhdimisht. Ai është një qënie në lëvizje të vazhdueshme, biologjike dhe intelektuale. Kurrë besnik vetëvetes. Është e kotë pra të kërkojmë tek ai koherencën, qëndrueshmërinë, moralin edhe në raport me të tjerët.

Në këtë kuptim, edhe njerëzit janë pjesë e këtij rrjedhimi të përhershëm. Një njeri që kërkon të mbetet i njëjtë në çdo rrethanë është në konflikt me vetë natyrën e realitetit. Herakliti do të thonte se ne nuk jemi qënie të mbyllura, por lumenj që ndryshojnë drejtimin, thellësinë dhe shpejtësinë sipas terrenit, kohës dhe fatit. Ai e pa këtë si diçka të bukur dhe të frikshme njëherësh: të bukur, sepse lëvizja është jetë; të frikshme, sepse humbim iluzionin e qëndrueshmërisë. Njeriu që e kupton këtë ndoshta ndien një lloj tronditjeje ekzistenciale, por edhe një liri të thellë — lirinë për t’u bërë gjithmonë i ri, për t’u ndërtuar vetveten pa u kapur pas hijes së së kaluarës.

Në këtë përfytyrim të botës si një rrymë që s’ndalet kurrë, Herakliti i dha një vend qendror ‘Logos’-it. Fjala ‘Logos’ është një nga ato fjalë që në greqisht do të thotë njëherazi “arsye”, “ligj”, “fjalë”, “rregull” dhe “kuptim”. Për Heraklitin, ‘Logos’-i është mendja e fshehtë që qeveris mbi këtë kaos. Nuk është një zot me mjekër siç e përfytyronin mitet, por një rend racional që përshkon çdo gjë. Ai nuk ulet mbi ré, por gjëndet në çdo zjarr, në çdo ndryshim, në çdo frymë të njeriut që kërkon të kuptojë. ‘Logos’-i është si ligji i pashkruar që mban universin në harmoni, edhe kur duket se gjithçka është është duke u shkërrmoqur.

Nëse çdo gjë ndryshon, ‘Logos’-i është ritmi që i jep kuptim këtij ndryshimi. Për këtë arsye, Herakliti e shihte ‘Logos’-in si urën midis natyrës dhe arsyes njerëzore. Ai besonte se njeriu, për të jetuar mirë, duhet të përpiqet të kuptojë këtë ‘Logos’, ta ndjekë dhe ta respektojë. Të veprosh kundër tij është si të notosh kundër lumit – e mundshme për një kohë, por më pas të mbyt rrjedha. Jo rastësisht të krishterët më pas e lidhën ‘Logos’-in Heraklitian me Jezus Krishtin Pantokrator të kozmosit. Kjo është arsyeja pse Herakliti, ndonëse shpesh shihet si filozof i ndryshimit, ishte një filozof i thellë i rendit. Për të, ndryshimi ishte vetë mënyra si ruhet rendi; pa ndryshim, universi do të ngurtësohej në vdekje. 

Në këtë këndvështrim, ai i shikonte edhe marrëdhëniet njerëzore. Ashtu si forcat në natyrë përplasen për të krijuar ekuilibër, edhe njerëzit kanë nevojë për tensionin e dallimeve që i mban bashkë. Dashuria e vërtetë, miqësia, madje edhe drejtësia politike, për Heraklitin nuk janë gjendje të qeta, por procese të përhershme ballafaqimi. Një shtet, një shoqëri apo një familje që kërkon vetëm paqe absolute, në të vërtetë kërkon mpirje. Vetëm përmes konfliktit të arsyeshëm – përmes dialogut, përplasjes së ideve, kritikës dhe vetëreflektimit – lind harmonia që është e qëndrueshme. Ai do të thoshte se njerëzit duhet të kuptojnë këtë ritëm të natyrës edhe në jetën shoqërore: qëndrueshmëria vjen nga lëvizja, dhe harmonia nga kundërshtia.

Herakliti i shtriu këto ide edhe në kuptimin e historisë, personale dhe kombëtare. Nëse çdo individ është një lumë, edhe kombet janë lumenj të mëdhenj që rrjedhin nëpër kohë. Historia, sipas këtij mendimi, nuk është një vijë e drejtë që shkon drejt përparimit të përjetshëm, por një cikël përplasjesh, ringjalljesh, katastrofash dhe rindërtimesh që formojnë shpirtin e një populli. Ajo që e mban një komb gjallë nuk është një trashëgimi e ngrirë, por aftësia për të ripërtërirë vlerat e veta nëpër ndryshimet e kohës – për të gjetur ‘Logos’-in që lidh të shkuarën me të ardhmen. Kjo është arsyeja pse filozofia e Heraklitit është thellësisht aktuale edhe sot: në një botë që ndryshon me shpejtësi, ne kemi nevojë të kuptojmë jo vetëm që ndryshimi është i pashmangshëm, por edhe që ai duhet të drejtohet nga një arsye e lartë, një ‘Logos’ që ruan drejtimin moral e kulturor.

Në jetën personale, kjo do të thotë të mos frikësohemi nga transformimi. Herakliti do të thoshte se njeriu që ndryshon, dhe e bën këtë me ndërgjegje, është më i mençur se ai që qëndron i ngurtë në emër të qëndrueshmërisë. Ai tallej me njeriun që përpiqet të ndalonin kohën, sepse për të, koha ishte zjarri që digjte gjithçka për ta ringjallur përsëri. Zjarri, simboli i tij i preferuar, ishte për të figura e vetë jetës: gjithmonë në lëvizje, gjithmonë duke konsumuar dhe rigjeneruar. Në këtë zjarr jeton ‘Logos’-i – ligji i fshehtë që e bën çdo ndryshim kuptimplotë.

Në fund, Herakliti nuk ofroi ngushëllim, por qartësi. Ai nuk i tha njerëzve të kërkojnë paqe, por t’i japin kuptim luftës së brendshme që çdo njeri mban. Ai nuk u tha të ndalojnë ndryshimin, por ta njohin si mënyrën e vetme për të mbetur të gjallë. Ai nuk e pa historinë si një zinxhir rastësish, por si një rrjedhë që duhet të drejtohet nga arsyeja –  nga ‘Logos’-i që kërkon harmoni, jo si mungesë konflikti, por si unitet në mes të dallimeve. Kjo është arsyeja pse fjala e tij, megjithëse e errët, mbetet ndoshta më e afërta me përvojën reale të jetës. Sepse jeta nuk është një poezi e qetë, por një lumë që rrjedh mes shkëmbinjsh, që përplas dhe shuan, që merr dhe jep, por që kurrë nuk ndalon. Dhe njeriu, nëse e kupton këtë, bëhet pjesë e një harmonie më të madhe se vetvetja – një harmonie që s’është paqe, por drejtësi; që s’është pushim, por ritëm; që s’është rregull i vendosur njëherë e mirë, por urtësi që e gjen rrugën në mes të ndryshimit.